KAFLE I PIECE KAFLOWE NA ZIEMIACH POLSKICH

Według językoznawców słowa "kafel" i "piec kaflowy" pochodzi od niemieckich wyrazów "Kachel" i "Kachelofen", wywodzących się od środkowo-górno-łużyckiego "kachel/e", co znaczy gliniane naczynie. Pewne analogie przypisuje się łacińskiej nazwie naczynia kuchennego "cac/c/alus". W tych też kręgach kulturowych upatruje się (kolebki) narodzin kaflowego pieca grzewczego. Na podstawie znalezisk archeologicznych możemy stwierdzić, że na terenie Europy najstarsze kafle pochodzą ze Szwajcarii oraz Francji z końca XI wieku. Znaleziska niemieckie są datowane na XI/XII wiek, czeskie natomiast na XIII wiek. Mieszkańcy średniowiecznych ziem polskich zapoznali się z tym urządzeniem dopiero w połowie XVI wieku. Zupełnie nowe rozwiązanie konstrukcyjne , oraz zwiększona wydajność nowego "grzejnika" w stosunku do paleniska otwartego w znaczący sposób podnosiły jego atrakcyjność. W owym rewolucyjnym jak na owe czasy rozwiązaniu, zamknięto palenisko glinianą kopułą, która się nagrzewała a następnie oddawała zmagazynowane ciepło do otoczenia. Umieszczenie kafli w ścianie kopuły pieca powiększało w znaczącym stopniu powierzchnię grzewczą pieca kaflowego. Uzyskano w ten sposób lepsze efekty, spalając mniejsze ilości drewna. Zmniejszono jednocześnie zadymienie oraz ograniczono zagrożenie pożarowe. Stosowane w owym czasie kafle ze względu na kształt nazywano "garnkowymi", "miskowymi" lub "baniastymi".

 

Wytwarzano je używając w procesie produkcji koła garncarskiego. Kafle piecowe garnkowe i baniaste charakteryzowały się tym, iż ich długość była równa lub większa średnicy otworu. W kaflach miskowych proporcje te były odwrotne. Z badań archeologicznych wiemy, iż na ziemiach polskich pierwsze piece kaflowe pojawiły się na terenach Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego, Mazowsza oraz Małopolski. Na ich podstawie można jednoznacznie stwierdzić, że ogrzewały pomieszczenia w zamkach, domach miejskich osób w tym środowisku uprzywilejowanych (książę, biskup, rycerz, pleban, bogate mieszczaństwo). Nie stwierdzono ich obecności w siedliskach kmiecych. Niektóre piece kaflowe stanowiły istne dzieła sztuki, które cechowała wysoka jakość wykonania. Kafle piecowe zastosowane do ich budowy odznaczały się często własnym programem artystycznym i ideowym. Traktowano je jako jednostkowe dzieła ikonograficzne. Piec kaflowy ozdabiał wnętrze i bywał projektowany i wykonywany na szczególne życzenie fundatora. Na podstawie pozyskiwanych kafli piecowych oraz reliktów odsłoniętych pieców, można pokusić się o odtworzenie ich wyglądu. Na podstawie wylepionej z gliny oraz ceglanego gruzu, umieszczano bryłę pieca kaflowego kształtem przypominającą cylinder. W niej to zestawiano rzędami kafle piecowe, zwrócone dnem w kierunku kanału ogniowego umieszczonego wewnątrz pieca. Całkowite wymiary pieca kaflowego były uzależnione od wielkości ogrzewanego pomieszczenia. Cylindryczny kształt pieca wynikał z faktu braku na terenach polskich narożników kaflowych umożliwiających budowę bardziej finezyjnych kształtów.W jednym piecu bardzo często spotykano kafle piecowe różnej wielkości zgodnie z zasadą, iż w dolnej części były kafle głębsze (grubsza ściana), natomiast w górnej płytsze. Dlatego też w zestawie kafli pochodzących z jednego pieca kaflowego możemy znaleźć zarówno dłuższe kafle garnkowe jak i płytkie miskowe. Wiek XVI przynosi rozwój technologiczny w warsztatach produkujących ceramikę kaflową.

Obecne przykłady zastosowań kafli miskowych. Wyrób współczesny.

Dotychczasowa oferta pracowni garncarskich została uzupełniona o kafle półcylindryczne (niszowe). Mają one mocno zarysowane zdobnictwo reliefowe z motywami roślinnymi i przedstawiającymi postacie. W połowie XVI wieku pojawiły się na ziemiach polskich pierwsze kafle płytowe, a tym samym inny typ pieca grzewczego. Kafle płytowe w odróżnieniu od miskowych i garnkowych nie były wykonywane na kołach garncarskich lecz w matrycach co stanowiło udogodnienie dla pracowni kaflarskich, zapewniało pewną powtarzalność ich wymiarów, przyśpieszało proces produkcji oraz znacznie poprawiało estetykę wykonania. Piece kaflowe wykonane z kafli płytowych zmieniły swój kształt. Były co najmniej dwukondygnacyjne w dolnej części prostopadłościenne. Zanotowano poważne zmiany w konstrukcji ścian, co miało olbrzymi wpływ na wydajność pieca. Dolną część, paleniskową pieca kaflowego budowano na planie prostokąta lub kwadratu. Duże przestrzenie pomiędzy kaflami a paleniskiem wypełniano gruzem ceglanym i gliną. Miało to duży wpływ na akumulację ciepła. Nadstawy budowano na kształt walca. Zastosowanie kafli płytowych pozwoliło na bliskie ich zestawienie oraz zespolenie ich mniejszą ilością gliny. Taki piec kaflowy szybciej się nagrzewał, ale też ulegał szybkiemu schłodzeniu po wygaszeniu ognia w palenisku. Drugim rozwiązaniem było stawianie górnej części pieca w kształcie wieloboku lub walca kaflowego o znacznie grubszych ścianach. Proces nagrzewania trwał tam dłużej ale też i czas oddawania ciepła do otoczenia był bardziej wydłużony. Rozbudowane kształty pieców z kafli płytowych wymagały zróżnicowania wytwarzanych kafli w zależności od ich usytuowania w piecu. Możemy wydzielić kafle narożne i środkowe, gzymsowe, cokołowe, fryzowe oraz zamykające piec od góry - kafle wieńczące. Konstrukcja kafli płytowych umożliwiała poprzez zastosowanie matryc znaczne przyśpieszenie procesu produkcji, zastosowania wypukłego reliefu w szerszej skali, powielania motywów a co za tym idzie stworzenie pewnych programów zdobniczych o znamionach produkcji seryjnej (jak na ówczesne czasy).

Można wyodrębnić następujące trendy zdobnicze w okresie gotyckim:

• religijny - sceny zaczerpnięte ze Starego i Nowego Testamentu
• rycerski - sceny turniejowe
• dworski - przedstawiające polowania oraz pary nowożeńców
• heraldyczny - przedstawiające herby państwowe, rycerskie, arcybiskupie, ziemskie i rodowe
• bajkowy-zaczerpnięte z baśni, podań i legend
• widoki budowli zamkowych i kościelnych

Kafle piecowe w okresie późnogotyckim zostały uzupełnione o stylizowane motywy roślinne i geometryczne. Zarysowały się początki stosowania barwnych polew pokrywających płytki na całej powierzchni. Umiejętność powlekania kafli piecowych wielobarwnymi polewami przywieźli ze sobą prawdopodobnie rzemieślnicy sprowadzeni z Węgier. Na podstawie odkryć archeologicznych stwierdzono, że najczęściej powtarzającymi się kolorami kafli piecowych są odcienie oliwki, ciemnej zieleni, następnie brązu o czerwonym lub wiśniowym zabarwieniu oraz żółtopomarańczowy. W jednym piecu zestawiano kafle o różnym ubarwieniu. Bryła stawała się okazalszą a jednocześnie pełniła rolę wystroju wnętrza podkreślając znaczącą rolę właściciela. Kafle wykorzystane do budowy pieców mogły mieć powierzchnię biskwitową (bez polewy), pobielone jasna gliną (tzw. angobowanie ), pokrywane farbami w wielu kolorach, szkliwione lub też złocone.

Wiek XVI przyniósł znaczące zmiany w nowym renesansowym stylu sztuki i rzemiosła. Sprowadzano rzemieślników czeskich, niemieckich i niderlandzkich, którzy w umiejętny sposób łączyli elementy nowych trendów z tradycją artystyczną kraju do którego przybywali. Wyróżnikiem kafli piecowych wczesnorenesansowych był gruby wyrazisty relief oraz bogactwo motywów zdobniczych w szczególności roślinnych i portretowych. Zapełniano nimi całą powierzchnie lica kaflowego dbając o zachowanie wspólnej myśli kompozycyjnej. W zdobnictwie wczesnorenesansowym można się dopatrzyć wielu motywów znanych z gotyku, lecz przetworzonych na potrzeby nowego nurtu. Motywy z drugiej połowy XVI wieku zatraciły wyrazisty rysunek. Kafle piecowe ozdabiano uproszczonym rysunkiem, a czasami przedstawiano go za pomocą kilku kresek. Relief stał się bardziej płaski, zrezygnowano z bogato zdobionych obramowań lica kaflowego. Natomiast elementy kwiatowe charakteryzują się swoistą stylizacją, daleko odbiegającą od pierwowzoru przyrodniczego. Jak dowodzą badania w wieku XVI znacznie poszerzył się znacznie społeczny krąg użytkowników pieców kaflowych. Coraz częściej natrafiano na ich obecność dalej od dużych miast takich jak Kraków, Poznań, Gdańsk, Toruń, Warszawa, Lublin. Przykładem mogą być wykopaliska w Janowcu i Solcu nad Wisłą czy Surażu i Warcie. Nadal używano w piecu kaflowym zarówno kafli miskowych, garnkowych, baniastych jak i płytowych. Nie znajdują potwierdzenia stwierdzenia, iż pierwsze z nich były stosowane przez osoby o niskim statusie społecznym. Pomimo skromnej ornamentyki piece stawiane z kafli miskowych oraz kafli garnkowych były bardziej efektywne w działaniu od wykonanych z kafli płytowych. Powierzchnie wewnętrzne pieca kaflowego wykonanego z kafli płytowych nagrzewały się w krótkim czasie od momentu rozpalenia i szybko oddawały ciepło do otoczenia lecz znacznie szybciej ulegały oziębieniu po wygaszeniu paleniska. Kafle miskowe i garnkowe przybierały stopniowo bardziej ozdobną formę. Stało się to w wyniku zastosowania motywów zdobniczych na wewnętrznej stronie den kafli i pokrywania ich kolorowymi polewami. W wieku XVI możemy zaobserwować stopniową rezygnację ze stosowania kafli garnkowych na rzecz płytszych miskowych. Dzięki temu można było ograniczyć grubość ścian pieca kaflowego a ozdoby umieszczone wewnątrz kafli były bardziej widoczne. Przykładem pieca kaflowego z owego okresu jest bryła znajdujaca sie na Wawelu. Ten piec wczesnorenesansowy pochodzi z zespołu kafli odnalezionych podczas prac archeologicznych prowadzonych na zamku wawelskim. Na podstawie wnikliwej analizy podjęto próbę odtworzenia bryły pieca z odnalezionych fragmentów oraz całych kafli piecowych. Ustalono, że piece kaflowe z tego okresu składały się z dwóch skrzyń, dolnej prostopadłościennej dostawionej jednym bokiem do ściany i cylindrycznej nadstawy zwieńczonej fryzem. Całość posadowiona była na kamiennym cokole. Takie trendy obowiązywały w kręgu mistrzów krakowskich i można zaobserwować podobieństwa w tym czasie na tych terenach. Cechą charakterystyczną zdobień kafli piecowych z tego okresu był gruby wyrazisty relief, bogate roślinne i portretowe zdobnictwo. Zupełnie inną formę prezentuje piec powstały w gdańskim Dworze Artusa. Powstał w latach 1545-1546, zbudowany przez gdańszczanina Georga Stelzenera.

Największy w Europie piec kaflowy na Dworze Artusa w Gdańsku.
 

Bryłę kaflową wybudowano na planie kwadratu o boku 2,5 m i wysokości 12 m. Składa się z pięciu oddzielonych gzymsami kondygnacji. Przy jego budowie nie stosowano zasady mijania się kafli w poszczególnych rzędach (system mijany lub cegiełkowy). Zachowano jedynie ten podział pomiędzy poszczególnymi kondygnacjami tego pieca kaflowego. O typowości tego rodzaju rozwiązań dla ziem Polski Północnej nie można przesądzać z uwagi na bardzo skąpe informacje. Wiadomo jedynie, że powstał on w kręgu wpływów renesansu niderlandzkiego. Piece kaflowe w owym okresie pozbawione były wewnętrznych kanałów, jedynie poziomo umieszczone dachówki w świetle kanału dymowego opóźniały szybkie ulatnianie się ciepła wraz z produktami procesu spalania. W owym czasie nie stosowano jeszcze do regulacji ciągu kominkowego znanej z późniejszego okresu zasuwy (szybra). Paleniska znajdowały się w dolnej części pieca kaflowego. W stosunku do znanych nam współczesnych rozwiązań wyróżniał je brak rusztów paleniskowych. Ich rolę spełniały tzw. sanki, będące w rzeczywistości metalowymi ruchomymi kratami. Umieszczano na nich drewno i wsuwano w otchłań paleniska. Tę operację wykonywano zazwyczaj z innego pomieszczenia, aby nie dymić i nie brudzić komnaty. Otwory paleniskowe zasłaniano fragmentami blachy zwanymi "zapierdłami". W późniejszym okresie zastosowano do tego celu jedno lub dwuskrzydłowe metalowe drzwiczki zamieszone na ramie.